Bieluń dziędzierzawa (Datura stramonium) pochodzi z tropikalnych rejonów Ameryki Północnej. Pierwsze rośliny, które w XVI wieku znalazły się w Hiszpanii, przywiezione zostały z Meksyku. W starożytności bieluń był w Europie rośliną nieznaną. Brak o nim również wiadomości w średniowiecznych zielnikach. Po raz pierwszy bieluń opisany został w XVI wieku i szybko stał się jedną z najważniejszych roślin leczniczych. Bieluń dziędzierzawa jest jednoroczną rośliną zielną. Występuje w całej Europie jako roślina zdziczała, zwłaszcza na terenach żyznych i bogatych w próchnicę. Bieluń dziędzierzawa należy do rodziny psiankowatych (Solanaceae). Jest to rodzina, której przedstawiciele zawierają wiele różnych alkaloidów – alkaloidy tropanowe, glikoalkaliody steroidowe, alkaloidy grupy nikotyny.

Surowcem farmaceutycznym jest liść bielunia (Stramonii folium). W niektórych publikacjach za surowiec uważa się również nasienie bielunia (Stramonii semen), a nawet korzeń bielunia (Stramoni radix) i kwiat bielunia (Stramoni flos). Jednak tym jedynym farmakopealnym surowcem jest liść. To właśnie z liści bielunia otrzymuje się atropinę i skopolaminę. Poza bieluniem dziędzierzawą surowca farmaceutycznego dostarczają też inne gatunki: bieluń indiański (Datura innoxia) oraz bieluń surmikwiat (Datura metel), w ostatnich dziesięcioleciach wprowadzone w Europie do upraw.

W liściach bielunia dziędzierzawy występują alkaloidy tropanowe w ilościach od 0,1 do 0,6%. Głównym alkaloidem bielunia dziędzierzawy jest ester tropiny i kwasu tropowego, lewoskrętna hioscyjamina. Obok hioscyjaminy występuje też skopolamina. Jest ona estrem skopiny z kwasem tropowym. Występuje też atropina, która jest związkiem reacemicznym hioscyjaminy – powstaje podczas przygotowania preparatów z liści bielunia (powstaje już w czasie suszenia surowca). W żywej roślinie atropina nie występuje. W bieluniu dziędzierzawie występują też małe ilości takich alkaloidów jak: apoatropina, skopina, putrescyna i nikotyna. Literatura podaje, że z bielunia dziędzierzawy wyizolowano ponad 30 różnych alkaloidów. W roślinie występują ponadto kumaryny, jak na przykład skopolina (glukozyd skopoletyny), flawonoidy i garbniki. Występują też tiaminy, jak na przykład N-metyuloputrescyna.

Alkaloidy otrzymane z bielunia, atropina i skopolamina to związki, które działają konkurencyjnie do acetylocholiny, blokują cholinergiczne receptory muskarynowe. Wykazują efekt parasympatykolityczny. Powodują przyśpieszenie czynności serca, zmniejszają tonus mięśni gładkich, zmniejszają wydzielanie potu, rozszerzają źrenice. Atropina jest klasycznym lekiem porażającym układ przywspółczulny, jest parasympatykolitykiem. W lecznictwie atropina stosowana jest w postaci siarczanu w oftalmologii oraz jako środek przeciwskurczowy. Skopolamina jest również parasympatykolitykiem, jednak w odróżnieniu od atropiny wykazuje też działanie depresyjne na czynności autonomiczne i psychomotoryczne mózgu. Skopolamina stosowana jest w postaci bromowodoru lub butylobromku w psychozach, chorobie Parkinsona, chorobie lokomocyjnej. Skopolamina uważana jest za związek chemiczny o złej sławie. Nazywana jest „alkaloidem prawdy”. Stosowana była do wymuszania zeznań.

Dawniej liście bielunia używane były jako antiastmaticum w formie proszków (Folium Stramoni pulveratum) i papierosów. Obecnie wycofywane są z lecznictwa. Jeszcze w połowie XX wieku stosowano wiele różnych przetworów galenowych z liści bielunia, jak na przykład nalewkę (Tinctura Stramoni) i alkoholaturę (Alcoholatura Stramoni).

Autor: dr Jerzy Jambor
prezes Polskiego Komitetu Lekarskiego
Fot.: Phytopharm Klęka S.A.