Kozłek lekarski (Valeriana officinalis) jest byliną należącą do rodziny kozłkowatych (Valerianaceae). Jest wielopostaciowym gatunkiem zbiorowym, obejmującym kilkadziesiąt form – przez botaników uważanych za różne gatunki. Kozłek jest rośliną klimatu umiarkowanego. Występuje w Europie i Azji, jak też w Ameryce Północnej, dokąd został zawleczony.

Kozłek lekarski jako roślina wieloletnia, w pierwszym roku wytwarza jedynie bogatą rozetę liściową oraz grube kłącze, obrośnięte licznymi korzeniami, tworzącymi kozłkowatą „brodę”. Dopiero w drugim roku wyrasta wysoki do 1,5 m pęd, zakończony kwiatostanem składającym się z drobnych, białych lub różowych kwiatów o słodkim miodowym zapachu. Kwitnie od końca maja do sierpnia.

Surowcem zielarskim są narządy podziemne kozłka lekarskiego (Valerianae radix), bez określenia podgatunku lub odmiany. Są to wysuszone korzenie i kłącza, bez nitkowatych korzonków, zebrane na jesieni lub wiosną w maju. Źródłem surowca są wyłącznie uprawy, gdyż jedynie z upraw można pozyskać odpowiedniej jakości surowiec.

Skład chemiczny korzenia kozłka lekarskiego charakteryzuje się obecnością olejku eterycznego oraz licznych triestrów irydoidowych. Olejek o przenikliwym zapachu, stanowi mieszaninę związków mono- i seskwiterpenowych. Są to między innymi alfa i beta pinen, kamfen, limonen, octan i izowalerianian bornylu. Wśród seskwiterpenów wyróżniają się: kwas walerenowy, hydroksywalerenowy, acetoksywalerenowy, walerenal, waleranon, elemol. Ogólna zawartość olejku eterycznego waha się od 0,1-2,0%. Głównymi związkami drugiej grupy biologicznie aktywnych substancji – triestrów irydoidowych (waleropotrianów), są: waltrat, 1-acetylowaltrat, dihydrowaltrat. W polskim surowcu dominuje waltrat. Występujące w kozłku związki irydoidowe są bardzo nietrwałe. W źle wysuszonym surowcu często nie występują wcale, występują wtedy jedynie produkty ich rozpadu. Kozłek zawiera również alkaloidy monoterpenowe, lecz w bardzo małych ilościach (średnio 0,015%). Są to takie związki jak: aktynidyna, walerianina, izooksyskytanina, chatynina.

Preparaty z korzenia kozłka wykazują działanie uspokajające oraz zwiększające skłonność do snu. Jak podaje literatura, wyciągi zmniejszają uczucie niepokoju, strach, agresywność oraz wpływają na szybkość zasypiania, zmniejszają też aktywność ruchową. Badania przeprowadzone na zwierzętach wykazały, że przedłużają czas trwania snu. W badaniach klinicznych stwierdzono, że po podaniu wyciągu następuje wyraźna poprawa jakości snu, a także przyspieszenie zasypiania. Jedne z nowszych badań wykazały, że niektóre frakcje z ekstraktu z kozłka mają powinowactwo do receptora benzodiazepinowego.

Preparaty lecznicze z kozłka stosowane są w stanach niepokoju i trudności w zasypianiu na tle nerwowym. Posiadają bardzo szerokie zastosowanie w stanach pobudzenia nerwowego wywołanych czynnikami zewnętrznymi. Wywołują one stan odprężenia psychicznego u osób z trudnościami zasypiania. W przeciwieństwie do syntetycznych środków uspokajających i ułatwiających zasypianie, stosowanie preparatów kozłkowych nie powoduje uzależnień.

Autor: dr Jerzy Jambor

Polski Komitet Zielarski