Odchylenie jakościowe w produkcie, procesie czy systemie od zatwierdzonego wymagania lub instrukcji stanowi potencjalne zagrożenie dla produktu leczniczego, a tym samym dla bezpieczeństwa pacjenta. Dlatego tak ważna jest jego ocena, która może wpłynąć na jakość, moc, czystość oraz skuteczność działania wyrobu w jego okresie ważności.

Rodzaje odchyleń
    Odchylenie drobne nie ma wpływu na jakość wytworzonej serii produktu leczniczego lub może mieć wpływ pośredni, ale po znalezieniu i wdrożeniu działań naprawczych/ korygujących w ramach obowiązującej dokumentacji wpływ ten zostanie wyeliminowany. Odchylenie dotyczące elementów krytycznych określane jest jako istotne. Może ono bowiem mieć wpływ na jakość wytworzonej serii produktu leczniczego. Dlatego też wymaga znalezienia i wdrożenia działań naprawczych/korygujących poza obowiązującą dokumentacją w celu wyliminowania jego wpływu. Odchylenie krytyczne z kolei związane z elementami krytycznymi wytwarzania ma lub może mieć bezpośredni wpływ na jakość wytworzonej serii produktu leczniczego. W celu jego usunięcia wymagane jest znalezienie i wdrożenie działań naprawczych/korygujących poza obowiązującą dokumentacją, a następnie potwierdzenie skuteczności wdrożonych działań.
    Odchylenia istotne i krytyczne mogą skończyć się odrzuceniem serii, w przypadku gdy produkt nie spełnia wymagań specyfikacji bądź pozwolenia na dopuszczenie do obrotu.

Procedura
    Dokumentacja stanowi istotną część systemu jakości. Dlatego też firma farmaceutyczna powinna opisać sposób zarządzania odchyleniami jakościowymi i prowadzenia działań naprawczych/korygujących – każde z nich powinno być udokumentowane.
    Procedura, opisująca zarządzanie odchyleniami i ich ocenę, powinna zawierać zdefi niowaną klasyfikację odchyleń i podawać zasady postępowania dla każdego jego typu. Odchylenia krytyczne powinny być ocenione i zatwierdzone przez Osobę Wykwalifikowaną, natomiast działania wyjaśniające muszą znaleźć przyczynę wystąpienia odchylenia.

Przyczyny^4,5
    Odchylenia to wszystkie działania odbiegające od zatwierdzonego wymagania lub instrukcji, np. zmiana metody badania w przypadku awarii aparatury kontrolnopomiarowej, zmiana parametrów techniczno-technologicznych, zmiana urządzeń w trakcie realizacji procesu, jednorazowe dopuszczenie materiałów wyjściowych do produkcji bez badań mikrobiologicznych lub na podstawie certyfikatu producenta, dopuszczenie do fazy pakowania produktem luzem bez wyników analiz kontroli jakości.
    Tego typu działania często są podejmowane w celu ratowania produktu leczniczego, urządzenia czy utrzymania ciągłości produkcji oraz płynności dostaw. Innymi przyczynami odchyleń mogą być: człowiek, urządzenie materiał, dokumentacja rejestrująca, procedury i instrukcje oraz proces.

Podstawowe etapy postępowania^1,4,5,10
    Pierwszym podstawowym krokiem jest zarejestrowanie odchylenia poprzez nadanie numeru identyfikującego dany przypadek oraz krótki opis z podaniem zakresu i miejsca wystąpienia nieprawidłowości. Następnie należy opisać działania podjęte natychmiast po wystąpieniu odchylenia oraz oszacować odchylenia pod kątem bezpieczeństwa pacjenta i jakości produktu leczniczego. Kolejny etap to wdrożenie działań wyjaśniających i zidentyfikowanie przyczyny powstania odchylenia, a także określenie działań naprawczych/korygujących i ich wdrożenie. Na końcu niezbędne jest potwierdzenie skuteczności wdrożonych działań.
    Osoba lub zespół odpowiedzialny za produkt/proces/ system powinien prowadzić działania wyjaśniające, a następnie formalnie udokumentować przyczynę odchylenia i zastosować działania naprawcze/korygujące tak, aby w przyszłości problem więcej nie powstał. Działania wyjaśniające powinny być prowadzone przez osoby, które posiadają doświadczenie i wiedzę merytoryczną dotyczącą danego procesu, aktualnych wymagań GMP oraz stosowania narzędzi wskazanych w procesie zarządzania ryzykiem jakościowym.

Zarządzanie ryzykiem jakości (Aneks 20)^1,4
    Jeżeli działania wyjaśniające nie znalazły przyczyny wystąpienia odchylenia, należy przeprowadzić ocenę ryzyka dla jakości zgodnie z wytycznymi Aneksu 20. Podaje on zasady zarządzania ryzykiem dla jakości i przykłady narzędzi tego zarządzania, które mogą mieć zastosowanie do różnych aspektów jakości.
    Firmy farmaceutyczne wykorzystują różne rodzaje podejść do odchyleń. Zarówno te nieformalne, nieopisane w żadnej dokumentacji systemowej, jak i te formalne z wykorzystaniem uznanych narzędzi. Można tutaj wymienić diagram Ishikawy, inaczej zwany wykresem przyczynowo-skutkowym, który jest graficzną analizą wpływu różnych czynników oraz ich wzajemnych powiązań wywołujących określony problem jakościowy oraz analizą rezultatów (skutków) spowodowanych działaniem tych powiązań⁹ czy wewnętrznych procedur.

Analiza odchyleń – trendowanie^3,5,10
    Niestety, często zapomina się o okresowym analizowaniu odchyleń produktów leczniczych. A przecież daje to rzeczywisty obraz procesu, pracy urządzenia i jakości dostarczanych surowców. Weryfikowanie tych informacji umożliwia doskonalenie działań i eliminację ewentualnych odchyleń – zarówno tych, które już wystąpiły, jak i tych, które mogą się dopiero pojawić. Jest to więc działanie niezwykle istotne dla wszystkich udoskonaleń dotyczących optymalizacji procesu oraz jakości produktów leczniczych.
    Należy jednak zdać sobie sprawę z tego, że samo gromadzenie danych i informacji nie ma większego znaczenia, dopóki nie zostaną one zbadane, ocenione, przeanalizowane i przetworzone na propozycje, które można będzie wykorzystać w praktyce. Dlatego trendy odchyleń jakościowych i wyniki działań wyjaśniających powinny podlegać okresowym przeglądom wg zasad określonych w procedurze systemowej.
    Podczas tworzenia wykresów trendów odchyleń uwzględnia się następujące informacje:
• typy i kategorie odchyleń,
• odchylenia w zależności od jednostki organizacyjnej,
• ilość odchyleń związanych z danym produktem,
• ilość odchyleń w zależności od przyjętej klasyfikacji,
• ilość odchyleń występujących w kolejnych latach,
• odchylenia, których wystąpienie spowodowało wykonanie rewalidacji urządzeń, systemów, pomieszczeń, walidacji procesu czy mycia,
• przyczyny odchyleń.
    Dzięki tak prostemu narzędziu firma farmaceutyczna uzyskuje pełen obraz tego, w jakim miejscu doskonalić proces i co za tym idzie identyfikuje przyczyny powstałych odchyleń.

* * *

    Odchylenie może wystąpić w każdym zakładzie farmaceutycznym na różnym etapie produkcji, dlatego istotne jest przeanalizowanie przyczyny jego pojawienia się, a następnie usunięcie. W celu potwierdzenia ww. czynności wytwórca nie powinien zapominać o udokumentowaniu sposobu analizowania odchylenia.

 

Literatura
1. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 października 2008 r. w sprawie wymagań Dobrej Praktyki Wytwarzania.
2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 marca 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wymagań Dobrej Praktyki Wytwarzania.
3. G. Kończak, „Metody statystyczne w sterowaniu jakością produkcji”, Katowice 2007.
4. Materiały szkoleniowe „Postępowanie z odchyleniami jakościowymi w procesach: pakowania, magazynowania i dystrybucji oraz reklamacji produktu leczniczego”, E. Napierała.
5. Materiały szkoleniowe “Odchylenia” GxP Pharm.
6. Marek Dobecki, „Zapewnienie jakości analiz chemicznych”, Instytut Medycyny Pracy, czerwiec 2004.
7. P. Konieczka, J. Namieśnik, „Ocena i kontrola jakości wyników analitycznych”, Centrum Doskonałości Analityki i Monitoringu Środowiskowego, Gdańsk 2004.
8. J. B. Czermiński, A. Iwasiewicz, „Metody statystyczne dla chemików”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992.
9. http://pl.wikipedia.org/wiki/Diagram_Ishikawy
10. G. Kończak, „Metody statystyczne w sterowaniu jakością produkcji”, Katowice 2007.

Autor: Małgorzata Wągrodzka, Magdalena Kinga Marciniak

Artykuł został opublikowany w magazynie "Przemysł Farmaceutyczny" nr 3/2012

Źródło fot.: www.sxc.hu