Surowiec farmaceutyczny mniszka lekarskiego stanowią: korzenie (Taraxaci radix), ziele z korzeniem (Taraxaci herba cum radix), ziele (Taraxaci herba), liście (Taraxaci folium) oraz kwiat (Taraxaci flos). Największe znaczenie ma jednak korzeń zbierany późną jesienią oraz ziele z korzeniem zbierane wiosną, zanim roślina zakwitnie. Surowce te mają swoje monografie w większości farmakopei na świecie.

Korzeń mniszka lekarskiego jest typowym surowcem goryczkowym. Zawiera głównie metabolity wtórne o budowie terpenowej. Najważniejszymi substancjami gorzkimi są laktony seskwiterpenowe, związki typu germakranu, eudesmanu i gwajanu – w większości w połączeniach z glukozą. W grupie triterpenów występują: β-amaryna, tarakserol, taraksasterol, pseudotaraksasterol i ich octany. W korzeniu mniszka znaleziono też ślady olejku eterycznego, flawonoidy, fenolokwasy, fitosterole, sole potasu (do 4,5%) oraz inulinę (do 40% w okresie jesieni). Ziele mniszka lekarskiego zawiera fenolokwasy, jak kwas kawowy i ferulowy oraz ich estry, flawonoidy: glikozydy apigeniny, luteoliny, chryzoeriolu, izoramnetyny i kwercetyny oraz kumaryny – eskulina, skopoletyna. W zielu występują też różne związki mineralne, m.in. sole potasu; witaminy: witamina C, witaminy z grupy B, β-karoten, oraz różnego rodzaju węglowodany. Sok mleczny mniszka zawiera politerpeny i żywice.

Preparaty otrzymane z korzenia mniszka zwiększają wydzielanie soków trawiennych. Właściwości te potwierdzono w badaniach farmakologicznych. Jednak składniki czynne, warunkujące tą aktywność nie zostały do tej pory jednoznacznie zdefiniowane. Obecnie produkty lecznicze z mniszka stosowane są jako łagodnie działające środki żółciopędne przy niestrawnościach i zakłóceniach przepływu żółci. Korzeń mniszka wchodzi też w skład mieszanek ziołowych stosowanych w chorobach wątroby. Z kolei ziele mniszka lekarskiego znajduje zastosowanie jako środek pobudzający diurezę oraz, podobnie jak korzeń, w zaburzeniach trawienia.

W ostatnich latach stwierdzono, że pewne preparaty otrzymane z mniszka lekarskiego wywierają wpływ na czynność wydzielniczą trzustki, przez co mogą być stosowane jako środki pomocnicze w początkowych stadiach cukrzycy. Wpłynęło to na wzrost zainteresowania tą rośliną. Obecnie prowadzone są badania farmakologiczne, które mają na celu uzyskanie odpowiedzi na pytanie: które związki występujące w mniszku lekarskim maja wpływ na trzustkę i jaki jest mechanizm ich działania? Interesujące okazały się też najnowsze badania, które wykazały umiarkowaną aktywność przeciwzapalną niektórych ekstraktów otrzymanych z mniszka.

Mniszek lekarski, zwany też mniszkiem pospolitym (Taraxacum officinale Web., Taraxacum vulgare Ochr.) jest wieloletnią rośliną zielną, występującą w całej strefie umiarkowanej. W Europie Środkowej jest bardzo rozpowszechniony jako uciążliwy chwast. Mniszek lekarski należy do rodziny astrowatych (złożonych) – Asteraceae (Compositae), a podrodziny cykoriowatych - Cichorioideae. Mniszek lekarski jest gatunkiem zbiorowym podgatunków i ras trudnych do identyfikacji. Należy dospecyficznej grupy roślin rozmnażających się głównie za pomocą apomiksji.

Mniszek lekarski rośnie wszędzie, dostosowuje się do każdych warunków i jest wyjątkowo odporny. Pozyskiwanie surowca ze stanu naturalnego nie narusza żadnych zasad ochrony przyrody. Jednak rosnące zapotrzebowanie na różnego rodzaju preparaty z mniszka lekarskiego spowodowało, że coraz więcej plantatorów ziół zajmuje się uprawą tej rośliny.  

Autor: dr Jerzy Jambor
Fot.: Phytopharm Klęka S.A.