Regulacja prawna klauzuli sumienia

Klauzula sumienia wywodzi się z prawa wolności sumienia i wyznania określonego m.in. w Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, które wyrażone jest w art. 53 Konstytucji RP, zgodnie z którym każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. Treścią klauzuli jest zapewnienie autonomii jednostki i jej integralności moralnej w sytuacji, w której dochodzi do kolizji norm prawa stanowionego z normami światopoglądowymi lub religijnymi. Pozamedycznym przykładem klauzuli sumienia jest norma prawna wyrażona w art. 85 ust. 3 Konstytucji RP gwarantująca możliwość wykonania służby zastępczej tym obywatelom, którym „przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają na odbywanie służby wojskowej”.

W polskim systemie prawnym klauzula sumienia w kontekście medycznym jest określona w art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, zgodnie z którym lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, z wyjątkiem pomocy lekarskiej w nagłych przypadkach. W przypadku, w którym lekarz jest pracownikiem, ze skorzystaniem z klauzuli sumienia wiąże się obowiązek pisemnego powiadomienia o tym fakcie przełożonego. Przywołany powyżej przepis dotyczy jedynie lekarzy. Obecnie brak jest analogicznej regulacji odnoszącej się do klauzuli sumienia w ustawie – Prawo farmaceutyczne lub innych przepisach określających zasady wykonywania zawodu farmaceuty. Bezpośrednio do sumienia odwołuje się natomiast art. 3 ust. 1 Kodeksu Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej, zgodnie z którym aptekarz, ponosząc osobistą odpowiedzialność za wykonywaną pracę, działa zgodnie ze swoim sumieniem i współczesną wiedzą medyczną.

„Farmaceutyczna” klauzula sumienia – przegląd stanowisk

Stanowisko w sprawie klauzuli sumienia zajął Główny Inspektor Farmaceutyczny („GIF”) w piśmie z dnia 4 czerwca 2012 r. wskazując, że przepisy ustawy - Prawo farmaceutyczne nie przewidują możliwości ograniczenia asortymentu oferowanego w aptece w odniesieniu do produktów leczniczych. Jedynym wyjątkiem w tym zakresie są środki odurzające grupy I-N oraz substancje psychotropowe grupy II-P, przy czym zwolnienia dokonuje wojewódzki inspektor farmaceutyczny na wniosek kierownika apteki. Ponadto w piśmie GIF zaznaczył, że w sytuacji uporczywego braku zaspokajania potrzeb ludności w zakresie wydawania produktów leczniczych może zostać cofnięte zezwolenie na prowadzenie apteki zgodnie z art. 103 ust. 2 pkt 3 ustawy – Prawo farmaceutyczne.

W podobnym tonie wypowiedział się w dniu 12 listopada 2013 r. Komitet Bioetyki przy Prezydium PAN, który w przyjętym stanowisku wskazał, że „pomimo żądań zgłaszanych przez środowiska aptekarzy i farmaceutów, prawo polskie nie przyznaje przedstawicielom tych zawodów prawa do powoływania się na klauzulę sumienia”. W stanowisku podkreślono także, że wykonywanie zawodu farmaceuty – w przeciwieństwie do zawodu lekarza – nie jest związane z podejmowaniem czynności, które bezpośrednio godzą lub bezpośrednio zagrażają określonemu dobru, które według przekonań moralnych danej osoby powinno podlegać ochronie (np. życie płodu). W ocenie Komitetu czynności wykonywane przez farmaceutę (np. realizacja recept) nie mogą być zatem objęte klauzulą sumienia.

Stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich

W dniu 13 kwietnia 2017 r. Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił się do GIF w sprawie doniesień medialnych o tzw. aptekach pro-life, w których nie jest prowadzona sprzedaż środków antykoncepcyjnych z uwagi na powoływanie się przez farmaceutów na klauzulę sumienia. W ocenie Rzecznika praktyka tzw. aptek pro-life jest sprzeczna z prawem i może ograniczać prawa pacjenta do świadczeń zdrowotnych. W piśmie Rzecznik powołał się na omówione powyżej stanowiska GIF oraz Komisji Bioetyki PAN, a także przywołał orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 2 października 2001 r. w sprawie Pichon i Sajous v. Francja dotyczące prawa odmowy sprzedaży środków antykoncepcyjnych przez farmaceutę. W orzeczeniu tym Trybunał wskazał, że uniemożliwienie farmaceucie odmowy sprzedaży leków nie stanowi naruszenia art. 9 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. W ocenie Trybunału w sytuacji, w której sprzedaż środków na receptę antykoncepcyjnych jest legalna, a realizacja recepty może nastąpić wyłącznie w aptece, farmaceuci nie mogą narzucać innym swoich przekonań religijnych z uwagi na to, że mogą je wyrażać także w inny sposób poza sferą działalności zawodowej.

GIF: za, a nawet przeciw

W odpowiedzi z dnia 15 maja 2017 r. GIF w znacznym stopniu powtórzył argumentację przedstawioną w stanowisku z 2012 roku, zaznaczając między innymi, że przepisy ustawy - Prawo farmaceutyczne nie przewidują możliwości ograniczenia asortymentu lekowego w aptece. Jednocześnie, powołując się na przepisy Konstytucji RP dotyczące wolności sumienia i religii oraz wolności słowa, GIF wskazał, że „właściwym wydaje się dopuszczenie możliwości odmowy przez farmaceutę sprzedaży leków antykoncepcyjnych powołującego się na »klauzulę sumienia«, przy czym przedsiębiorca prowadzący aptekę, u którego taka sytuacja występuje musi zapewnić sprzedaż produktów leczniczych antykoncepcyjnych przez innego farmaceutę”. Ponadto GIF wskazał, że farmaceuta może odmówić sprzedaży w przypadkach określonych w art. 96 ust. 5 ustawy – Prawo farmaceutyczne, który obecnie nie przewiduje możliwości odmowy z uwagi na konflikt z przekonaniami moralnymi lub religijnymi farmaceuty.

W przeciwieństwie zatem do swojego „starego” stanowiska GIF dopuszcza możliwość stosowania klauzuli sumienia przez farmaceutów, o ile nie zostanie ograniczone prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych (tzn. pacjent zostanie skierowany do innej apteki), co w praktyce może stanowić problem zwłaszcza w mniejszych miejscowościach. Warto zaznaczyć, że GIF nie wskazał podstawy prawnej obowiązku „przekierowania” pacjenta do innej apteki – w obecnym stanie prawnym brak jest bowiem regulacji w tym zakresie.

Projekt ustawowej regulacji „farmaceutycznej” klauzuli sumienia

W dniu 17 maja 2017 r. Stowarzyszenie Farmaceutów Katolickich Polskich złożyło do Sejmu petycję w sprawie nowelizacji ustawy – Prawo farmaceutyczne. Zgodnie z petycją prawo do odmowy wydania produktu leczniczego miałoby zostać wyrażone wprost w ustawie poprzez rozszerzenie katalogu przesłanek, w których dopuszczalna jest odmowa wydania produktu leczniczego. Przesłanką odmowy miałaby być sytuacja, której wydanie byłoby „niezgodne z sumieniem farmaceuty, technika farmaceutycznego lub przedsiębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą w ramach której prowadzi aptekę albo wspólników spółki prowadzącej aptekę”. Stowarzyszenie w uzasadnieniu petycji wskazało, że obecnie brak jest „wypowiedzi normatywnej wprowadzającej konstrukcję klauzuli sumienia”, co ma być zaniechaniem sprzecznym z konstytucyjną zasadą prawnej ochrony wolności człowieka.

Interpelacja poselska i odpowiedź Ministra Zdrowia

Na początku czerwca br. grupa posłów skierowała interpelację do Ministra Zdrowia, pytając m.in. o zgodność klauzuli w brzmieniu proponowanym w petycji z konstytucyjną zasadą równości wobec prawa. W odpowiedzi z dnia 29 sierpnia Minister Zdrowia wskazał, że w obecnym stanie prawnym odmowa wydania leku w aptece lub punkcie aptecznym dopuszczalna jest wyłącznie w przypadkach wymienionych w art. 96 ust. 5 ustawy – Prawo farmaceutyczne oraz w przypadkach określonych w
§5 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 18 października 2002 r. w sprawie wydawania z apteki produktów leczniczych i wyrobów medycznych. Jak wskazuje w piśmie Minister Zdrowia, farmaceuta ma możliwość odmowy realizacji recepty lub wydania leku „w sytuacjach budzących wątpliwości lub podejrzenia co do ich legalności lub bezpieczeństwa”, przy czym wszystkie działania podejmowane przez aptekarza „powinny być czynione z myślą o dobru pacjenta”.

Czy farmaceuta może dziś powołać się na klauzulę sumienia?

W świetle powyżej przywołanych rozbieżności interpretacyjnych należy stwierdzić, że obecnie brak jest wyraźnej podstawy ustawowej pozwalającej farmaceutom lub technikom farmaceutycznym na powoływanie się na klauzulę sumienia podczas wykonywania czynności zawodowych. Niezależnie od regulacji ustawowych należy zauważyć, że Trybunał Konstytucyjny w jednym z orzeczeń dopuścił możliwość powołania się przez lekarza na klauzulę sumienia nawet w sytuacji, w której klauzula ta nie byłaby uregulowana w ustawie. Jak wskazał Trybunał: „prawo lekarza, jak każdej innej osoby, do powstrzymania się od działań sprzecznych z własnym sumieniem wypływa wprost z wolności gwarantowanej przez Konstytucję, a zatem także w braku unormowania w art. 39 u.z.l. lekarz mógłby odmówić świadczenia z powołaniem się na sprzeciw sumienia” (wyrok z dnia 7 października 2015 r., sygn. akt K 12/14).

Należy zaznaczyć, że z uwagi na brak podstawy prawnej wprost regulującej „farmaceutyczną” klauzulę sumienia skorzystanie z niej może wiązać się z poważnymi negatywnymi konsekwencjami prawnymi dla farmaceuty:

• powtarzająca się odmowa sprzedaży leku lub realizacji recepty może być uznana za uporczywe niezaspokajanie potrzeb ludności w rozumieniu art. 103 ust. 2 pkt 3 ustawy – Prawo farmaceutyczne, co może potencjalnie prowadzić do cofnięcia zezwolenia na prowadzenie apteki przez WIF;
• odmowa sprzedaży leku lub realizacji recepty może być także potencjalnie uznana za bezprawne naruszenie dobra osobistego w postaci prawa do planowania rodziny (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 12 maja 2015 r., sygn. akt I ACa 204/15) – z uwagi na to, że od 23 lipca 2017 r. produkty lecznicze do stosowania w antykoncepcji są lekami na receptę; w takim wypadku możliwe byłoby domaganie się przez pacjenta zadośćuczynienia albo zasądzenia odpowiedniej kwoty na wskazany cel społeczny na drodze sądowej;
• odmowa sprzedaży leku bez uzasadnionej przyczyny może być także uznana za wykroczenie (art. 135 Kodeksu wykroczeń), z czym może wiązać się grzywna do 5000 zł;
• odmowa sprzedaży leków może być także uznana za naruszenie obowiązków pracowniczych, za co pracownik ponosi odpowiedzialność porządkową na gruncie przepisów prawa pracy.

W praktyce farmaceuta chcący skorzystać z klauzuli sumienia powinien uwzględnić fakt, że rozbieżne opinie organów na temat prawnej dopuszczalności odmowy wydania leku motywowane przekonaniami religijnymi lub światopoglądowymi mogą przełożyć się także na rozbieżną praktykę inspekcji farmaceutycznej w razie otrzymania zgłoszenia naruszenia art. 103 ust. 2 pkt 3 ustawy – Prawo farmaceutyczne. Trudno także przewidzieć kierunek, w jakim rozwinie się praktyka orzecznicza sądów powszechnych w zakresie naruszenia dóbr osobistych związanego z odmową sprzedaży leków antykoncepcyjnych, w szczególności w kontekście praw reprodukcyjnych kobiet wywodzonych z art. 12 Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet z dnia 18 grudnia 1979 r.

Temat „farmaceutycznej” klauzuli sumienia w dalszym ciągu budzi kontrowersje. Propozycja zmian w zakresie ustawy – Prawo farmaceutyczne jest obecnie procedowana na etapie sejmowej Komisji ds. Petycji. Rzecznik Praw Obywatelskich skierował do Ministra Zdrowia we wrześniu wystąpienie w kwestii prawnej dopuszczalności powoływania się przez farmaceutów na klauzulę sumienia przy wydawaniu środków antykoncepcyjnych. Do Ministra Zdrowia skierowano w październiku kolejną interpelację poselską w tej sprawie, pytając m.in. o dopuszczalność korzystania z klauzuli przez farmaceutów, a także o podstawę prawną jej stosowania. Czas pokaże, czy tocząca się obecnie debata medialna znajdzie przełożenie na regulacje prawne w tym zakresie.