Rodzaj brzoza, czyli Betula, zaliczamy do rodziny brzozowatych (Betulaceae). Są to rozdzielnopłciowe drzewa i krzewy. W Europie w środowisku naturalnym występuje kilka gatunków brzóz. Spośród nich znaczenie lecznicze ma przede wszystkim brzoza brodawkowata (Betula pendula). Jest to drzewo osiągające wysokość do 30 metrów. Ma pokaźną koronę, zwisające pędy pokryte żywicznymi brodawkami oraz drobne jajowato-romboidalne liście. Najbardziej charakterystyczną jej cechą jest biała, błyszcząca kora, która łuszczy się okrężnie cienkimi pasami. Brzozę zalicza się do grupy dziesięciu najpożyteczniejszych roślin leczniczych występujących w Europie.

Z brzozy pozyskuje się kilka różnych surowców farmaceutycznych: korę (Betulae cortex), pączki brzozowe (Betulae gemmae), węgiel drzewny (Betulae carbo), dziegieć (Betulae pix), sok (Betulae succus), a także oskołę, czyli sok wydzielający się z pnia, oraz hubę brzozową (Inonotus obliquus). Spośród nich tylko liść (Betulae folium) jest surowcem farmakopealnym. Surowiec ten można też zbierać z brzozy omszonej (Betula pubescens), która w Polsce występuje rzadko.

Główne związki czynne, jakie występują w liściu brzozy, to flawonoidy: glikozydy kwercetyny (hiperozyd, kwerecytryna, rutozyd), mirycetyny, kemferolu, loteoliny. Poza tym występują też olejki eteryczne (bogate w seskwiterpeny) oraz triterpeny, a szczególnie saponiny triterpenowe. Te trzy grupy związków warunkują działanie moczopędne preparatów otrzymanych z tego surowca. Liść brzozy zawiera też: poliprenole, kwasy polifenolowe, leukoantocyjanidyny, garbniki katechinowe, a także sole magnezu, cynku i miedzi.

W korze brzozy występują bardzo charakterystyczne pentacykliczne triterpeny z grupy betulin. Betulina nadaje korze brzozy białe zabarwienie. Była to pierwsza substancja chemiczna wyizolowana z materiału roślinnego, a stało się to już w roku 1788. Betulina wykazuje silne właściwości antyseptyczne, natomiast kwas betulinowy działanie przeciwwirusowe.

Liść brzozy jest typowym surowcem o działaniu moczopędnym, przy czym w przeciwieństwie do innych nie drażni nerek. Zaleca się stosowanie preparatów z liści brzozy do zwiększenia ilości wydalanego moczu w bakteryjnych i zapalnych chorobach dróg moczowych. Mogą też być stosowane do usuwania piasku nerkowego, a także do wspomagającego leczenia dolegliwości reumatycznych.

Ważnym produktem z tej rośliny jest sok brzozowy. Otrzymuje się go przez nawiercanie wczesną wiosną otworów w młodych drzewach, przez które spływa sok. Płyn ten jest bogaty w cukry, aminokwasy, sole mineralne. Ma duże walory odżywcze i może być zalecany rekonwalescentom i sportowcom.

Autor: dr Jerzy Jambor
prezes Polskiego Komitetu Lekarskiego
Fot.: Phytopharm Klęka S.A.